Brauð og leikar í heimi listarinnar

Eftirfarandi grein mín birtist í Morgunblaðinu í dag:  

Fyrir mörgum árum skrifaði rithöfundur einn og þjóðfélagsrýnir merka grein í dagblað, þar sem hann gagnrýndi kollega sína, fyrir afskiptaleysi af þjóðfélagsmálum.  Nefndi hann nokkur nöfn, máli sínu til stuðnings.  Einn þessara höfunda, svaraði því aðspurður í sama blaði, nokkru síðar, að það væri ekki hlutverk rithöfunda, að skipta sér af stjórnmálum; þeir ættu einfaldlega að skrifa sögur.

Þetta hygg ég, að hafi verið hið almenna viðhorf, jafnt almennings sem rithöfunda á „frjálshyggjutímanum”.  Rithöfundar voru þar með orðnir hluti af skemmtanaiðnaðinum, rétt eins og hverjir aðrir popparar.  Eini munurinn var sá, að poppararnir urðu sjálfir að sjá sér fyrir salti í grautinn, meðan Launasjóður rithöfunda hélt upp þeim rithöfundum, sem fyndnastir þóttu á hverjum tíma.

Skömmu eftir hrun Sovétríkjanna kom hingað til lands rússneskur rithöfundur.  Honum var haldin veisla í húsakynnum Rithöfundasambands Íslands.  Þegar veislugestir voru orðnir nokkuð hreifir af víni, spurði heiðursgesturinn, hvernig menn færu að því, lifa af ritstörfum í svo fámennu landi.  Honum var svarað, að hér væri til ritlaunasjóður.  „Og hver borgar í hann”? spurði Rússinn.  Þegar honum var sagt, að ríkið sæi um þá hlið mála, sagði sá rússneski: „Já, einmitt, svo þið skrifið eftir pöntun”.

Auðvitað reyndu viðstaddir að sverja slíka háttsemi af sér.  En Rússanum varð ekki hnikað: „Verið þið ekki með þetta fjandans kjaftæði”, sagði hann, „ég starfaði í svona kerfi í þrjátíu ár og veit nákvæmlega hvernig það virkar”.

Fjarri sé mér, að halda því fram, að þeir rithöfundar, sem ríkið hefur haldið á floti hér á landi, skrifi samkvæmt beinni pöntun.  Hins vegar leyfi ég mér að fullyrða, að flestir þeirra séu svo lítilsigldir, að það hafi ekki einu sinni þurft að segja þeim, hvað til þeirra friðar heyrði.  Og þurfi ekki enn.

Því miður gildir þetta ekki aðeins um rithöfunda, heldur listamenn yfirleitt og einnig fræðimenn á ótrúlegustu sviðum vísinda.  Það er að vísu ekki önnur saga, en annar kafli, sem ekki verður fjallað um hér, enda stendur það öðrum nær en mér.

Hlutverk lista?

Hvert er hlutverk lista?  Sumir segja, að listin eigi að hafa skemmtanagildi.  Og víst er um það, að ekkert verk verður listaverk, af því einu, að vera leiðinlegt; síður en svo.  En það verður heldur ekkert verk listaverk, vegna þess eins, að af því megi hlæja.

Segja má, að skipta megi list í þrjá megin flokka. Fyrst skal nefna list augnabliksins; hermilistina.  Hún nýtist mönnum gjarnan til nokkurrar gleði, meðan á henni stendur, sjaldnast lengur. Þá er það frásagnalistin. Henni er ætlað að varðveita andblæ liðinna tíma; vera eins konar skuggsjá inn í fortíðina.  Fljótt á litið virðist frásagnalistin einungis tilheyra bókmenntum.  En sé betur að gætt, kemur annað í ljós.  Þannig getur t.d. góður listmálari eða ljósmyndari sagt sögu með myndum sínum, jafnvel kallað fram hljóma í hugum áhorfenda. Loks er nefna framsækna list; list, sem varpar ljósi inn í hið ókomna.  Það er sú list, sem mestu varðar.  En hún verður aldrei pöntuð.  Tekið skal fram, að í vissum tilfellum, liggja mörkin milli frásagnalistar og framsækinnar listar ekki endilega ljós fyrir.

Framsækin list setur menn í þá stöðu, að verða að hugsa; hver er ég, hvaðan ber mig að, hvar er ég staddur og hvert stefni ég?  Mörgum þykir þess háttar list óþægileg; hún þrengir að þeim.  Hún neyðir menn beinlínis til að hugsa, meta hlutina í nýju ljósi.  Þetta er ekki list þeirra, sem vilja „vinna á daginn og grilla á kvöldin”, svo vitnað sé til eftirminnilegra, en ef til vill ekki mjög  fleygra orða.  Þetta er list þeirra, sem leita.

Það gefur auga leið, að list þeirra, sem leita, á aldrei upp á pallborðið hjá valdhöfum, hvort heldur þeir verma ráðherrastóla eða fara með peningavöld eða völd á sviði menningarmála.  Þar þykir það best, sem þegar er fundið.  Eðlilega!          Framsækin list er ekki og verður aldrei list fjöldans.  Ekki svo að skilja, að hún sé list hinna útvöldu.  Hún er einfaldlega list þeirra, sem vilja notfæri sér listina, til að staðsetja sig í tilverunni og leita leiða inn í framtíðina.  Margir nota trú í sama tilgangi, aðrir heimspeki og enn fleiri blanda þessu öllu saman.  Framsækin list vekur m.ö.o spurningar; svara við þeim verður hver og einn að leita sjálfur.

Afstaða valdsins

Valdið, hverju nafni, sem það nefnist, vill ekki, að fólk leiti sér svara við spurningum um rök tilverunnar.  Það telur sig sjálft hafa svör á reiðum höndum, við hvaða spurningum, sem vera skal.  Og það ætlast til þess, að almenningur taki þau svör gild.  Annarrs er voðinn vís.

Stundum tryggja valdhafar völd sín yfir listum og annarri mannlegri hugsun, með vopnum og frelsissviptingu þeirra, sem hugsa á öðrum brautum, en þeim eru þóknanlegar.  Í slíkum tilfellum er talað um einræði eða jafnvel alræði.  En oft þurfa valdhafarnir ekki á þess háttar meðulum að halda.  Þá nægir þeim að kasta beini fyrir þann hundskjaftinn, sem hæst geltir, klappa kjölturakkanum undir kverkina o.s.frv.  Slíkar aðferðir eru vopn valdsins í lýðræðisríkjum, sérstaklega þar sem lýðræðið stendur á brauðfótum.

Lýðræðið á Íslandi hefur lengi verið veikt.  Síðasta birtingarmynd þeirrar veiklunar var, þegar valdhafarnir töldu þjóðinni trú um, að henni mundi vegna þeim mun betur, eftir því, sem hún hefði minna með sín eigin mál að gera.  Fólki var talin trú um, að best væri, að selja sem mest af þeim stofnunum, sem það átti og gat, þrátt fyrir allt, haft nokkur áhrif á með lýðræðislegum hætti.  Því næst voru þessar stofnanir að vísu ekki seldar, heldur gefnar, en það er annar handleggur.

Þetta blasti við öllum hugsandi mönnum.  Öllum mátti ljóst vera, hver endirinn yrði.  En um það mátti ekki tala.  Og því fór sem fór.  Því miður verður að segjast eins og er, að listamenn eiga þar stóra skuld að gjalda þjóðinni.  Ég er ekki að tala um alla listamenn, ef til vill ekki einu sinni marga.  En ég er að tala um þá listamenn, sem valdhafarnir hafa helst haldið að þjóðinni, m.a. með dyggri aðstoð fjölmiðla og fræðslukerfis.

Sumum þessara listamanna er nokkur vorkunn; þeir höfðu einfaldlega ekki þann kjark, sem þurfti, til að standa á eigin fótum.  Það er erfitt, að ásaka menn fyrir hugleysi; það er þeim eðlislægt.    Aðrir höfðu „frægð” sína að verja.  Er hægt að ásaka menn fyrir hégómaskap?  Ef til vill ekki.  En listin á að vera vígvöllur hugsunarinnar og huglausir menn eiga ekki erindi á vígvöll.  Sama gildir um hina hégómafullu; þeim hæfir best, að standa fyrir framan spegil og dásama sína eigin mynd.

Listin gerir kröfur, bæði til þeirra, sem skapa hana og hinna sem njóta hennar.  Þær kröfur verða menn m.a. að setja í þjóðfélagslegt samhengi.                

Athugasemdir

[Jakob S. Jónsson (IP-tala skráð) 1.10.2009 kl. 03:03]

Pjetur! Frábær grein og greining á eðli listarinnar. Ég hef í kennslustarfi bent á eðli sköpunar og tengsla sköpunar við fantasíu - það er eitt að skapa fyrir sig, annað að skapa fyrir aðra, hið þriðja að skapa fyrir framtíðina, en þar höfum við hið eina og sanna "kreatívitet". Þankar þínir um eðli listarinnar falla fullkomlega að þessu. Verum svo í sambandi næst þegar ég kem til landsins; veit ekki alveg hvenær það verður, en hugsanlega um miðjan eða í lok októbermánaðar. Kveðja!